Dositej Obradović

Dositej (Dimitrije) Obradović je bio srpski prosvetitelj i reformator. Život je posvetio putovanjima i učenju, putovao je preko 40 godina i upoznavao se sa novim socijalnim, političkim i pedagoškim idejama.

Detinjstvo

Dimitrije Obradović je rođen 1739. godine u Čakovu. Kao mlad je ostao bez roditelja, pa su ga školovali i odgajali su njegovi rođaci. Dok je još učio školu Dimitrije je želeo da uči o veri i crkvenom svetu, razmišljao je i o pustinjskom  i samačkom životu. Teča ga je odvlačio od takvih žeja i poslao ga je u Temišvar da uči zanat jorgandžije. Međutim, nedugo zatim on ostavlja zanat i odlazi u fruškogorski manastir Hopovo gde se zamonašio i promenio ime u Dositej. Iguman Teodor Milutinović, prihvatio je Dositeja, ali je pokušao da ga odvrati od manastirskog života, drugačije je živeo od drugih monaha, čitao je drugačije knjige. Dositej je počeo da razmišlja u drugom pravcu, shvatio je da monaški život nije za njega. Proučavao je knjige istorijskog karaktera  i teološku literaturu, i tada odlučuje da se preseli se u Karlovce da bi radi kao sveštenik. Nakon tri godine manastirskog života, napušta manastir za sva vremena i kreće na putovanje kako bi učio.

Putovanja i učenje

Kao učitelj ili kao manastirski gost obišao je ceo Balkan, Malu Aziju, Italiju, Englesku, Austriju, Rusiju i Nemačku. U Grčkoj  je proveo tri godine, kao đak bogoslovske škole Jeroteja Dendrina. Tu je naučio grčki jezik, književnost i filozofiju. Kada je izbio rusko-turski rat, Dositej je morao da napusti Grčku. Nastanjuje se u Dalmaciji u Kninu, tamo radi kao učitelj, zatim prelazi u Zadar i Trst. Iz Trsta odlazi u Austriju, u Beč, gde provodi šest godina učeći nemački jezik i kulturu. Kaluđersku matiju skida kada se u Haleu, u Nemačkoj upisuje na univerzitet kako bi slušao predavanja iz filozofije i estetike. Filozofske studije nastavlja u Lajpcigu, u tom periodu i sam počinje da piše.

Dositejeva putovanja i život su iziskivala materijalna sredstva. Kako bi mogao da nastavi da putuje i uči sam je sebi obezbeđivao sredstva radeći kao učitelj, lektor, besednik, učitelj i predavač u vojnoj akademiji. Ubrzo je postao poligota, govorio je grčki, latinski, nemački, engleski, francuski, ruski, albanski, rumunski i italijanski.

Dositej pisac i reformator

Dositejevi prvi rukopisni radovi su bili prevodi ili prerada popularnih spisa sa novogrčkog ili italijanskog jezika. Dositej je 1765. godine na napisao prvu knjigu na narodni srpski jezik i time postavio temelj svog bogatog književnog rada. „Harastoitija“ je prevod novogrčkog dela iz 18. veka, „Basne“ su prevod Ezopa, Lesinga i Lafontela. Uz basne Dositej je dodavao svoja značajna zapažanja kao moralne komentare pojedinih basni. Svoja dela počinje da objavljuje 1783. godine.

U biografiji  „Život i priključenije“  koja je izašla 1783. godine. Dositej priča o svom životu od rođenja pa sve do tridesetdevete godine. Pored svoje biografije, osvrnuo se na potrebu školovanja i učenje nauka, kao i o duhovnoj zaostalosti kaluđera, koje oštro kritikuje.  Dositej u ovom delu oštro ustaje protiv verskog fanatizma, protiv svega što je u suprotnosti sa pravim jevanđelskim učenjem i pravim hrišćanstvom. On je bio za preobražaj crkve i upravo zbog njenog  kritikovanja  Dositej je bio izuzetno popularan.

Dositej je bio racionalista, branio je verske reforme Josifa II, koji je rasturao kaluđerske redove kako bi manastire pretvarao u bolnice i škole. Josif II je preduzeo čitav niz zakonskih mera protiv verske zaslepljenosti i ogromnog broja praznika.

Nakon svoje biografije štampa knjigu „Sovjete zdravoga razuma“ koja predstavljala skup misli i saveta učenih ljudi prevedenih sa nekoliko različitih jezika. Zatim objavljuje „Sobranije“ zbirku ogleda iz morala i filozofije. U njoj su se mogli pročitati ogledi o patriotizmu, o laži, o naukama, o umetnosti, itd.  

Prvi Dositejev štampan rad je „Pismo Haralampiju“ napisan 1783. godine i bio je neka vrsta književnog manifesta i poziv na pretplatu za delo koje je spremao „Sovjeti zdravoga razuma“ koje je izašlo 1784. godine. „Pismo Haralampiju“ odlikuje zalaganje za narodni jezik, posvećenost i versku trpeljivost. Dositej Obradović se u pogledu jezika uzima kao preteča Vuka Karadžića, jer je želeo da njegova dela razumeju svi od prostog čobana do visko školovanog čoveka. On prvi stvara pravu nacionalnu književnost na čistom narodnom jeziku, namenjenu svim slojevima srpskog naroda. Dositej je verovao u svemoć razuma i nauku ističe iznad svega.

Pozne godine i smrt

Prvi srpski ustanak Dositej dočekuje u Trstu. Iako u poznim godinama i bolestan, on se od samog početka javlja u službu srpskih ustanika. Skupljao je priloge za ustanike, vršio je poverljive misije između ustanika i Rusije. Kao najučeniji i najprosvećeniji Srbin, postao je prvi ministar prosvete, organizovao je škole, savetovao je ustaničke vođe i bio je Karađorđev lični savetnik i sekretar. Umro je 7. aprila 1811. godine u Beogradu, sahranjen je ispred Saborne crkve. Njegovo telo je dva puta premeštano, prvi put  1837. godine zbog zidanja nove Saborne crkve i drugi put 1897. godine kako bi se njegov grob postavio uporedo sa grobom Vuka Stefanovića Karadžića koji je te godine prenet iz Beča.

Dositejeva zadužbina

Kuća u Čakovu kojoj je Dositej Obradović rođen i danas postoji. Ona je do pre nekoliko godina bila u posedu jedne rumunske porodice kada je otkupljena i preuređena. Matica srpska i Institut za književnost i umetnost su 17. septembra 2004. godine u Vršcu pokrenuli „Zadužbinu Dositeja Obradovića“. Ciljevi zadužbine su proučavanje stvaralaštva Dositeja Obradovića i njegovog uticaja u prosveti i nauci. Kao i organizovanje susreta mladih pisaca i umetnika iz zemlje i dijaspore. Podstiče stvaračko povezivanje lokalnih zajednica Temišvara, Vršca i Čakova, kao pružanje pomoći mladim i darovitim piscima oko objavljivanja njihovih ostvarenja. Zadužbina godišnje izdaje publikaciju “Dositej” u vreme kada su Dositejevi dani i tada se ujedno dodeljuje i nagrada “Dositejev štap”. Pored te nagrade dodeljuje se i nagrada “Dositej Obradović” stranom izdavaču za poseban doprinos prevođenju književnog stvaralaštva i predstvaljanju srpske kulture u inostranstvu.